Niepełnosprawność intelektualna

Sformułowanie ,,niepełnosprawność intelektualna” pojawiło się w powszechnym użytku niedawno i jest stosunkowo nowe. Tematyka odnosząca się do tego terminu nie jest więc jeszcze w pełni uporządkowana, a definiowanie niepełnosprawności intelektualnej jest dość zmienne, gdyż zazwyczaj uzależnione jest od płaszczyzny, na jakiej niepełnosprawność intelektualna jest rozpatrywana. Problem ten może bowiem podlegać licznym kryteriom analizy i oceny, które rozpatrywać można w sensie medycznym, społecznym i pedagogicznym. Zacznijmy jednak od tego czym w ogóle jest niepełnosprawność intelektualna, jakie są jej najczęstsze przyczyny i z jakimi dalszymi konsekwencjami może się wiązać.

Czym jest niepełnosprawność intelektualna?

Niepełnosprawność intelektualna, określana inaczej mianem upośledzenia umysłowego, jest zaburzeniem rozwojowym polegającym na znacznym obniżeniu ogólnego poziomu funkcjonowania intelektualnego. Związana jest zatem zwykle z deficytem w zakresie zachowań adaptacyjnych. Z niepełnosprawnością intelektualną kojarzone jest szerokie spektrum wrodzonych lub też nabytych bardzo wcześnie nieodwracalnych zaburzeń rozwojowych, przejawiających się znacznym pogorszeniem sprawności umysłowej i obniżeniem poziomu rozwoju intelektualnego.

Upośledzenie umysłowe jest zaburzeniem niezwykle złożonym, o różnorakich objawach, zróżnicowanym stopniu nasilenia oraz pewnej zmienności, jeśli chodzi o poziom rozwoju i stan funkcjonowania osoby niepełnosprawnej.

W zależności od tego, jak wysoki jest stopień upośledzenia człowieka w odniesieniu do zakładanej normy wiekowej, obecnie wyróżnia się następujące stopnie niepełnosprawności intelektualnej:

• niepełnosprawność intelektualna w stopniu lekkim,
• niepełnosprawność intelektualna w stopniu umiarkowanym,
• niepełnosprawność intelektualna w stopniu znacznym,
• niepełnosprawność intelektualna w stopniu głębokim.

Niepełnosprawność intelektualna w stopniu lekkim dotyczy osób, których iloraz inteligencji mieści się w przedziale 50 – 69 w skali Wechslera. Stanowi najłagodniejszą, a zarazem najczęściej występującą formę upośledzenia umysłowego. Charakterystycznymi objawami tego typu niepełnosprawności intelektualnej są między innymi: obniżona koordynacja ruchowa, spowolniony rozwój mowy, znacznie obniżona zdolność myślenia abstrakcyjnego, mała samodzielność myślenia i podatność na sugestie innych, niedojrzałość procesów emocjonalnych, trudności w uczeniu się związane np. z ograniczonym zakresem uwagi, problemami w skupieniu się czy obniżoną zdolnością postrzegania. Osoby z niepełnosprawnością intelektualną w stopniu lekkim mają możliwość podjęcia pracy i wykonywania zwykłych domowych czynności, choć mogą u nich występować pewne trudności w nauce nowych umiejętności społecznych i manualnych.

Niepełnosprawność intelektualną w stopniu umiarkowanym diagnozuje się w przypadku osób, u których iloraz inteligencji mieści się w granicach od 35 do 49 w skali Wechslera. Osoby niepełnosprawne intelektualnie w stopniu umiarkowanym mają mocno opóźniony i istotnie zaburzony rozwój motoryczny, przejawiający się częściowym ograniczeniem umiejętności poruszania się oraz wykonywania prostych czynności w zakresie samoobsługi i higieny. Ponadto u osób takich często występują wady wymowy, bełkotliwa mowa, ubogi zasób słownictwa i umiejętności językowe ograniczone do wypowiadania prostych komunikatów. Upośledzenie umysłowe w stopniu umiarkowanym wiąże się również z trudnościami w uczeniu się, rozumieniu stosunków logicznych oraz zrozumieniu i przestrzeganiu norm społecznych. Co więcej, osoby z tym stopniem niepełnosprawności intelektualnej cechują się dużą wrażliwością oraz silną potrzebą bezpieczeństwa, miłości, akceptacji i kontaktu z innymi. Mimo, że ludzie z tego typu upośledzeniem umysłowym są w stanie pod nadzorem wykonywać pewne nieskomplikowane czynności, to jednak ze względu na znaczne problemy z nauką czytania, pisania i posługiwania się mową oraz zrozumieniem komunikatów innych, zdolni są oni przede wszystkim do samodzielnego wykonywania czynności domowych i podejmowania prostych prac fizycznych.

O niepełnosprawności intelektualnej w stopniu znacznym możemy mówić, gdy iloraz inteligencji danej osoby mieści się w zakresie od 20 do 34 w skali Wechslera. Poziom rozwoju intelektualnego dorosłych osób niepełnosprawnych z tego typu upośledzeniem umysłowym porównywalny jest do poziomu 6 – letniego dziecka. Wśród najbardziej charakterystycznych objawów niepełnosprawności intelektualnej w stopniu znacznym wymienia się między innymi: poważne wady fizyczne, w tym wady narządów zmysłów, istotnie opóźniony rozwój ruchowy i fizyczny, całkowity brak lub minimalny rozwój mowy, w niewielkim stopniu rozwinięta umiejętność porozumiewania się, znacznie ograniczona zdolność wykonywania nawet najprostszych czynności w zakresie samoobsługi i dbania o higienę, istotne zaburzenie koncentracji uwagi, któremu towarzyszy deficyt w zakresie pamięci, wysoka wrażliwość, bardzo proste sposoby okazywania uczuć i brak kontroli emocji. Niepełnosprawność intelektualna w stopniu znacznym sprawia, iż osoby nią dotknięte mogą nauczyć się jedynie najprostszych operacji w zakresie liczenia i wzrokowego rozpoznawania prostych wyrazów oraz są w stanie opanować samoobsługę i podstawowe czynności higieniczne. Są jednak niesamodzielne i muszą być poddane stałej opiece.

Najcięższy typ upośledzenia umysłowego, czyli niepełnosprawność intelektualna w stopniu głębokim, dotyczy osób mających niski iloraz inteligencji, poniżej 20 w skali Wechslera. Dorośli, u których zdiagnozowano tego rodzaju zaburzenie rozwojowe cechuje poziom rozwoju zbliżony do 3 – letniego dziecka. W przypadku głębokiej niepełnosprawności obserwowane są: ciężkie wady fizyczne i choroby układu nerwowego, w tym porażenia kończyn czy wady narządów zmysłów, poważne upośledzenia i zaburzenia zdrowotne, minimalna zdolność poruszania się i komunikowania z otoczeniem, brak zdolności do uczenia się i zapamiętywania, umiejętność przekazywania innym wyłącznie najprostszych komunikatów emocjonalnych i brak wyraźnych objawów życia uczuciowego. Osoby z niepełnosprawnością intelektualną w stopniu głębokim są zupełnie niesamodzielne i wymagają nieustannej opieki.    

Przyczyny niepełnosprawności intelektualnej

Upośledzenie umysłowe może wynikać z wielu chorób o podłożu genetycznym, neurologicznym czy metabolicznym. Przyczyny niepełnosprawności mogą pojawiać się często już w okresie płodowym lub być następstwem urazów fizycznych. W związku z tym przyczyny niepełnosprawności intelektualnej dzieli się na pierwotne i wtórne.

Zaburzenia warunkowane genetycznie to przede wszystkim: zespół Downa, zespół Turnera, zespół Klinefeltera, zespół Retta oraz zespół kruchego chromosomu X. Tego rodzaju upośledzenia wynikają z przyczyn pierwotnych, a związane są z mutacjami genetycznymi powstałymi już w okresie płodowym. Do tej grupy zaburzeń rozwojowych zalicza się również choroby metaboliczne, w tym między innymi fenyloketonurię czy galaktozemię.

Kolejną grupą przyczyn niepełnosprawności intelektualnej są choroby o podłożu neurologicznym i ciężkie wady neurologiczne. Wymienia się tutaj np. epilepsję czy mózgowe porażenie dziecięce. Upośledzenia umysłowe mogą również być wynikiem uszkodzenia kory mózgowej zarówno w okresie płodowym, jak i okołoporodowym czy wczesnodziecięcym okresie rozwojowym. Uszkodzenia w okresie płodowym związane są głównie z działaniem toksyn, leków, środków odurzających lub wirusów (ospa wietrzna, odra, różyczka, świnka, opryszczka i wiele innych), a także promieniowaniem radioaktywnym, niedotlenieniem czy konfliktem serologicznym. W okresie okołoporodowym uszkodzenie kory mózgowej może być spowodowane urazami mechanicznymi, wirusami, niedotlenieniem lub infekcjami układu nerwowego (zapalenie opon mózgowych, zapalenie mózgu). Ostatnią grupą są uszkodzenia kory mózgowej powstałe we wczesnodziecięcym okresie rozwoju, wywoływane przez urazy mechaniczne, choroby mózgu bądź zaburzenia metabolizmu.    

Niepełnosprawność intelektualna może pojawić się również u dziecka wskutek oddziaływania przez niepożądane czynniki środowiskowe. Mamy tu na myśli przede wszystkim niekorzystne warunki psychospołeczne, zaniedbania środowiskowe oraz brak odpowiedniej stymulacji i aktywnego wpływu na potencjał rozwojowy w okresie wczesnego wzrostu i rozwoju dziecka.

Terapia osób niepełnosprawnych intelektualnie

Niepełnosprawności intelektualnej nie można wyleczyć, gdyż jest to nieodwracalne zaburzenie rozwojowe. Oznacza to zatem, iż będzie ono towarzyszyło danej osobie przez całe życie. Mimo to, intensywna i wieloaspektowa terapia, która będzie właściwie dostosowana do stopnia niepełnosprawności intelektualnej i zostanie podjęta wystarczająco szybko umożliwia pozytywne oddziaływanie na stymulację i rozwój niektórych funkcji intelektualnych. W rezultacie pozwala zwiększyć poziom samodzielności osób z niepełnosprawnością intelektualną i sprawić, że staną się bardziej zaradne społecznie.

Jakie elementy powinna zatem uwzględniać terapia niepełnosprawności intelektualnej, by dotykała możliwie najwięcej płaszczyzn życia?

Podstawową składową właściwej terapii jest rehabilitacja, mająca na celu przede wszystkim usprawnienie funkcji intelektualnych i ruchowych. Kolejnym istotnym elementem jest farmakoterapia, która powinna skupiać się na walce ze współistniejącymi schorzeniami somatycznymi i innymi zaburzeniami psychicznymi. Istotną kwestią jest również terapia logopedyczna ukierunkowana na wspieranie rozwoju mowy, zdolności poznawczych i komunikacyjnych, a dostosowana z pewnością do poziomu rozwoju mowy warunkowanego w dużej mierze przez stopień niepełnosprawności intelektualnej.

Do terapii warto również włączyć trening zdolności psychospołecznych, mający na celu między innymi kształtowanie właściwych zachowań oraz modyfikację i wygaszanie niepożądanych wzorców w zachowaniu dziecka, ale niekiedy również osoby dorosłej. Kolejnym istotnym elementem jest psychoedukacja oraz zapewnienie wsparcia społecznego rodzinie osoby dotkniętej niepełnosprawnością intelektualną.

Podsumowanie

Realizacja procesu terapeutycznego z udziałem osoby wykazującej niedorozwój umysłowy nie jest łatwym zadaniem. W trakcie terapii należy stworzyć z pewnością przyjazną atmosferę, w której podopieczny będzie czuł się bezpiecznie. Podłożem do właściwie przeprowadzonej terapii powinny być zainteresowania i upodobania osoby niepełnosprawnej oraz możliwości umysłowe jednostki, zaś terapeuta powinien koncentrować się przede wszystkim na akcentowaniu jej mocnych stron, powoli stopniując trudności z jakimi ma się zmierzyć. Ponadto koniecznym elementem jest włączenie do współpracy wszystkich środowisk, w jakich osoba dotknięta przez niedorozwój umysłowy na co dzień przebywa, czyli między innymi dom (rodzina), szkoła czy placówki medyczne.

Zainteresował Cię ten temat? Sprawdź studia na kierunku: Edukacja i rehabilitacja osób z niepełnosprawnością intelektualną (oligofrenopedagogika)